Шынар Бақытжан,

Философия, саясаттану және дінтану

институтының ғылыми қызметкері,

қоғамдық саяси ғылымдар Академиясы (ҚСҒА) жанындағы

Жас сарапшылар платформасының қатысушысы

Қазақстандықтардың билікке қоятын негізгі талабы – әділетті Қазақстан. Ал кез келген реформа қоғам тарапынан сұраныс барда ғана оң жемісін береді. Әділетті Қазақстан құру жолында іске асырылып жатқан реформалар жылдың басынан еліміздің саяси өміріне ерекше серпін берді. Неғұрлым көп кандидат болса, соғұрлым сайлау жоғары бәсекелестікпен әділ өтеді.

Бұл сайлаудың айрықша ерекшелігі - аралас сайлау жүйесі бойынша өтуі. Қазақстанда бір мандатты округтер бойынша сайлау соңғы рет тек 2004 жылы өтті. Белсенді өмірлік ұстанымы бар азаматтар өз дауыс берушілерінің мүдделерін білдіру үшін сайлауға мүмкіндік алды.

Сонымен қатар жаңашылдыққа саяси партияларды тіркеу үшін мүшелер санының азаюы жатады, бұл іс жүзінде жаңа партиялық қозғалыстарға мүмкіндік берді. Мысалы, сайлау жарияланған кезде "Байтақ" және "Respublika" екі жаңа партиясы тіркелді.

Партияларды құрудың жаңа рәсімдерінен басқа партиялардың парламентке өту шарты да жеңілдетілді. Сайлау процесінің тағы жаңа тренді ретінде бастамашыл әйелдер мен дарынды жастардың үлкен саясатқа белсенді ат салысуын атаған жөн.

Облыстардың, Алматы, Шымкент және Астана қалаларының мәслихаттарын қалыптастыруда сайлау жүйесіндегі мұндай өзгеріс осы өңірлердегі саяси өмір мен қызметке келесідей әсер етеді деп күтілуде:

Бірінішден, өкілдердің кеңдігі. Облыстардың, Алматы, Шымкент және Астана қалаларының мәслихаттарында партиялық емес депутаттар санының артуы осы өңірлерде билік пен халықтың неғұрлым кең өкілдігін қамтамасыз етеді. Партиялық емес депутаттар дербестік танытып, көзқарастары мен мүдделерінің плюрализмі бұл аймақ тұрғындарының көптеген қажеттіліктерін тереңірек талқылауға ықпал етеді.

Екіншіден, заңнама сапасының артуы. Партиялық емес депутаттар тұрғындардың нақты қажеттіліктеріне негізделген, партиялық саяси мүдделерге тәуелді емес сындарлы ұсыныстар жасай алады. Бұл аймақ тұрғындарының қажеттіліктерін қанағаттандыратын тиімді және теңдестірілген заңнаманы құруға көмектеседі.

Жалпы, облыстардың, Алматы, Шымкент және Астана қалаларының мәслихаттары үшін сайлаудың жаңа жүйесі өңірлердегі саяси жүйенің дамуына оң әсер етіп, жергілікті органдарының неғұрлым тиімді жұмысына ықпал етеді деп күтемін.

Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың саяси модернизация бағытын енгізу - елдегі демократиялық институттар мен процестерді нығайтуға бағытталған. 2023 жылғы сайлау науқаны бұл модернизацияның іс жүзінде көрініс табатынын және сайлау процестерін оңалту мен халықтың сайлау жүйесіне деген сенімін арттыру түрінде жеміс беретінін көрсете алады.

Мысалы, өткен жылы Қазақстанда заңнамаға өзгерістер енгізіліп, сайлауға бақылау жүргізу және процестің ашықтығы мен адалдығын қамтамасыз ету мүмкіндіктерін кеңейтті.

Сонымен қатар, сайлау науқаны азаматтарға сайлау барысын бақылауға және кандидаттар мен олардың бағдарламалары туралы ақпарат алуға мүмкіндік беретін жаңа электрондық жүйелерді ұсынды.

2023 жылы Қазақстан Мәжілісі мен мәслихатына сайлау - Қазақстанның саяси жүйесін одан әрі демократияландыру қадамдарының бірі. Соңғы жылдары Қазақстан Үкіметі журналистер мен оппозициялық партиялардың құқықтарын кеңейту, Интернеттегі цензураны жою, мемлекеттік лауазымдарды тағайындау үшін тәуелсіз комиссиялар құру, сондай-ақ сайлау жүйесін реформалау туралы пікірталасқа жол ашу сияқты демократиялық институттарды нығайту бойынша қадамдар жасады.

Бұл сайлау - демократиялық институттарды нығайту жолындағы маңызды қадам.

Мәслихаттар - бұл Қазақстандағы жергілікті деңгейдегі заң шығарушы органдар. Қазақстандағы мәслихаттардың рөлін арттыру мынадай оң нәтижелерге бағытталған:

Біріншіден, жергілікті деңгейде істерді басқаруға азаматтардың үлкен жауапкершілігімен қатысуы. Бұл үкіметке және жалпы демократиялық институттарға деген сенімді нығайтады.

Екіншіден, шешімдердің сапасын жақсарту. Жергілікті тұрғындардың шешім қабылдауға қатысуы жергілікті қажеттіліктер мен ерекшеліктерді ескеруге мүмкіндік береді, бұл бейімделген және тиімді шешімдер қабылдауға әкеледі деп күтілуде.

Үшіншіден, өңірлік дамуды күшейту. Мәслихаттар инвестицияларды тартуда және өңірлік инфрақұрылымды дамытуда маңызды рөл атқара алады, бұл өңірдегі экономикалық дамудың күшеюіне әкеледі.

Төртіншіден, бюрократияның төмендеуі. Мәслихаттар күрделі процедураларды жеңілдету және жергілікті деңгейдегі бюрократиялық процестерге қатысты мәселелерді шешу үшін пайдаланылуы мүмкін.

Жалпы, Қазақстандағы мәслихаттардың рөлін арттыру жергілікті деңгейде тиімді және демократиялық басқаруға ықпал етуі керек, бұл өңірлердің неғұрлым орнықты дамуына және жергілікті тұрғындардың өмір сүру сапасын жақсартуға әкеледі деген үміт бар.

Сайлаушылардың сайлауалды уәделері мен бағдарламаларын орындамаған жағдайда депутаттық мандатты кері қайтарып алу құқығын енгізу демократиялық институттарды нығайту және депутаттардың өз сайлаушылары алдындағы жауапкершілігін арттыру бағытындағы қадам болып табылады.

Бұл жаңалық депутаттарды өз уәделері мен сайлауалды бағдарламаларын орындауға ынталандыруы керек, өйткені олар енді тек мандаттың сақталуы ғана емес, сонымен қатар саясаттағы мансабына әсер ететінін түсінеді, сол себепті депутатттарды өз жұмыстарында жауапкершілікті және ашық болуға мәжбүр етеді.

Бұл жаңашылдық депутаттардың Қазақстандағы өз сайлаушылары алдындағы жауапкершілігін арттыру үшін қосымша құрал бола алады.

Әрине, Қазақстанда мәслихаттардың рөлін кеңейту, сайлаушылардың депутаттарды кері қайтарып алу құқығын енгізу және демократияны нығайтуға және азаматтық қоғамды дамытуға бағытталған басқа да шаралар елдегі сайлау мәдениетін дамыту үшін негіз бола алады.

Бұл шаралар сайлауға саналы түрде қатысатын және өз өкілдерінен уәделер мен сайлауалды бағдарламаларды орындауды талап ететін белсенді және ақпараттандырылған сайлау базасын қалыптастыруға ықпал етеді. Бұл депутаттардың жауапкершілік деңгейінің артуына және олардың жұмыс сапасының жақсаруына, сондай-ақ азаматтық қоғам институттарының нығаюына әкеледі.

Сайлау мәдениетін дамытуға жаңа шараларды енгізумен қатар азаматтарға демократиялық қоғам шеңберіндегі саяси процестер, олардың құқықтары мен міндеттері туралы білім беру мен ақпараттандыруға назар аудару, сондай-ақ еркін және ашық пікірталас үшін жағдай жасау қажет.

Шынында да, Қазақстандағы ағымдағы кезең елдің саяси жүйесін жаңартумен байланысты маңызды тарихи кезең. Соңғы жылдары қабылданған бірқатар шаралар азаматтық қоғамның дамуы үшін бағытталған, бұл саяси мәдениеттің өзгеруіне және азаматтық қатынастар деңгейінің жоғарылауына әкелуі керек.

Әйтсе де, саяси жүйені қайта жүктеу процесі тез және оңай емес екенін атап өткен жөн. Реформалар қазақстандық барлық мүдделі тараптардың қатысуымен біртіндеп жүзеге асып, саяси жүйеде тұрақты даму мен демократияны нығайтуға қол жеткіземіз деп ойлаймын.

Дереккөз: «NIKA group» кеңейтілген зерттеулер орталығы

https://sailaunews.kz/page35025905.html

20.03.2023