SPIK.KZ АНАЛИТИКАЛЫҚ ПОРТАЛЫ

24-25 сәуірде Астанада Қазақстан халқы Ассамблеясының кезекті жыл сайынғы сессиясы өтеді. Осы оқиғаның қарсаңында біз ҚХА неліктен еліміздегі ең көп сынға ұшыраған құрылымдардың біріне айналғаны, оның қызметін қалай реформалау керектігі және, мүмкін, өкілеттіктері, функционалдық мүмкіндіктері, жалпы неліктен өзгеретіні туралы сарапшылармен сөйлесуді жөн көрдік. Қазақстан қоғамындағы ұлтаралық консенсусты қамтамасыз ету үшін жасалуы қажет. Бұл туралы бүгін ҚР Білім және ғылым министрлігі Философия, саясаттану және дінтану институты Саяси зерттеулер орталығының директоры Айдар Әміребаев өз ойымен бөлісті.

Төменнен жоғарыға қарай

Қазақстан халқы Ассамблеясын Президент Әкімшілігі құрды, яғни шын мәнінде бұл биліктің жобасы. Оған дейін бұл салаға түрлі мемлекеттік органдар да жауапты болатын. 1986 жылғы оқиғадан кейін Алматыдағы КП ОК ғимаратында орналасып, ұлтаралық келісім үлгісін жасап жатқан Ұлтаралық қатынастар орталығы құрылғаны есімде. Бірақ заман өзгеруде, біздің көз алдымызда мемлекеттік басқарудың барлық жүйесі қайта пішімделуде – суперпрезиденттік жүйеден азаматтық қоғамның айтарлықтай белсенді әсері бар теңгерімді жүйеге дейін. Ал ҚХА бұл үдерістен тыс қала алмайды.

Егер біз оның функционалдығын қайта қарау туралы айтатын болсақ, онда оны уақыт талабына сәйкес келетін жаңа мазмұнды даму әлеуеті ашылатындай етіп өзгерту керек. Ассамблея ең алдымен формасы жағынан да, мазмұны жағынан да азаматтық қоғамның институтына айналуы керек деп есептеймін. Яғни, оның барлық бастамалары биліктің нұсқауы ретінде жоғарыдан түспей, ұлтаралық қатынастарды үндестіру жөніндегі қоғамдық міндеттерге түбінен сай болуы керек.

Халықтың ҚХА-ға деген сенімінің құнсыздануы дәл оны саяси процесті манипуляциялаудың идеологиялық құралы және билік беделін көтеру мен нығайтудың саяси технологияларының бірі ретінде қарастырған супер-президенттік үкіметтің шектен тыс әкімшілік қысымының нәтижесінде орын алды. бұрынғы президент. Сол кездегі идеялық баяндау көп ұлтты Қазақстан халқын оның қайраткерінің айналасына топтастыру идеясы болды. Іс жүзінде бәрі онша қызғылт болған жоқ. Нақты әлеуметтік мәселелер, осы нәзік саладағы ақаулар жасырын түрде жиналып, бір уақытта көмескіленді ...

Басқаша айтқанда, бұл ұйымды трансформациялау қажет. Ол біріншіден, аз ұлттардың мәселесін билік пен қалың жұртшылықтың назарына салатын тиімді арнаға айналуы керек. Екіншіден, елдің этносаяси палитрасындағы өзгерістерге мемлекеттің сезімтал жауап беру қажеттілігі туралы мәселені жоғары деңгейде көтереді. Үшіншіден, әртүрлі этностар арасындағы диалог пен ынтымақтастық үшін ашық кеңістік жасайды. Төртіншіден, қазақстандықтардың жалпы азаматтық бірегейлігіне ықпал етеді. Бесіншіден, Қазақстанды барлық азаматтардың ортақ үйі ретінде қарастыратын патриотизм идеологиясын насихаттайды. Алтыншыдан, бірлігіміз бен ынтымағымыздың «қайығын тербетуге» бағытталған сыртқы арандатушылықтардың жолына сенімді бөгет қояды.

Ең бастысы – форма емес,

ол үшін Ассамблеяның қызметі дебюрократизациялануы, деформациялануы және ұлтаралық қатынастар тұрғысынан мемлекеттік жүйемізге қауіп төніп тұрған салаларға бағытталуы қажет. Мысалы, Еуразиядағы бүгінгі аласапыран үдерістер аясында сепаратизммен, қоғамның «этникалық анклавтарға» бөліну қаупімен күресу, этникалық радикализм, елдегі жағдайды тұрақсыздандырудың гибридті технологиялары және т.б. мәселелері өзекті болып табылады.

ҚХА-ны оңтайландыру оның құрылымы мен мемлекеттік органдардағы өкілдігіне де әсер етуі тиіс. Өздеріңіз білесіздер, мәселен, парламенттегі Ассамблея мүшелерінің квотасына қатысты өзгерістер қазірдің өзінде болды. Бұл қоғамдық ұйымды аз ұлттар, диаспоралар тығыз қоныстанған, әртүрлі әлеуметтік теңсіздіктер бар және сарапшылар әртүрлі этнос өкілдері арасындағы шиеленістің күшеюі мүмкін деп болжайтын аймақтарға мемлекеттік гранттар беру арқылы күшейткен дұрыс деп ойлаймын. Сонымен қатар, сараптамалық-сараптамалық қызметті мемлекеттік қолдау өте маңызды, өйткені ұлттық азшылықтардың әлеуметтік әл-ауқаты тұрақты бақылауды қажет етеді.

Меніңше, Ассамблеяның барлық өңірлердегі филиалдарын бюрократиялық негізде ұстаудың қажеті жоқ сияқты. Өйткені, біздің елімізде этникалық топтар біркелкі таралмаған: халқының ұлттық құрамы дерлік біртекті аймақтар бар, ал басқалары әртүрлі халқы бар, демек, этносаралық шиеленістің туындау мүмкіндігі бар аймақтар бар. Демек, ҚХА қызметі олардың өзекті проблемалары бар салаларына бағытталуы керек.

Ассамблея жұмысындағы тағы бір маңызды аспект этникалық топтардың мемлекеттік органдардағы өкілдігі мен сапасына, бизнес-ортаға, жалпы олардың саяси белсенділігінің деңгейіне талдау жасау болуы тиіс. ҚХА консультативтік-кеңесші орган болғандықтан, осы салада болып жатқан өзгерістерді және халықтың көші-қонының динамикасын үнемі бақылаудың мәні бар. Сонымен қатар, бізге демографиялық өсу немесе белгілі бір этностардың санының азаюы болжамы және әртүрлі сыртқы сын-қатерлердің осы процеске әсерін бағалау қажет.

Мәселен, 2022 жылы Украинадағы соғыс қимылдарының басталуына байланысты Қазақстанға Ресей азаматтарының, ал қазір Ресей Федерациясынан, оның ішінде біздің аумаққа еңбек мигранттарының кетуін байқадық. Ассамблея елдегі халық құрылымындағы бұл өзгерістерді, олардың ұлтаралық жағдайға және азаматтардың әлеуметтік әл-ауқатына әсерін қадағалап, сондай-ақ ықтимал шиеленістерді болжап, ықтимал жанжалдардың алдын алу үшін тиісті мемлекеттік органдарды жедел хабардар ете алатын сияқты. .

Жалпы, ҚХА қызметінің мазмұнын байыпты түрде қайта қарау керек. Оның мақсаты мәдени-ойын-сауық іс-шаралары арқылы бірлікті ресми түрде көрсету емес, этностардың мүдделері мен өзекті әлеуметтік мәселелерді шешу жолдары барабар және нақты тұжырымдалған терең әлеуметтік дизайн болуы керек. Мысалы, азаматтық құқықтардың бұзылуы, этникалық топтардың саяси қатысуының радикалдануы, әлеуметтік жеңілдіктерге қол жеткізудің теңсіздігі және т.б.

Ассамблеяның құрылымдық бөлімшелерін мемлекеттік қолдау олардың жергілікті жерлердегі адамдарға нақты көмек көрсетуі үшін мақсатты, мақсатты және жеткілікті қаржыландырумен қамтамасыз етілуге ​​тиіс. Сонымен қатар, жергілікті билік органдарында, соның ішінде мәслихаттарда этностардың мүдделерін білдіру үшін әлеуметтік лифттердің мүмкіндіктерін кеңейту қажет. Ең бастысы, өз аймағына, қаласына, ауылына шынайы жанашыр, патриотизм мен «әділетті Қазақстан» идеологиясын ұстанатын қоғам белсенділері маңызды қызметтерге көтеріледі.

Дос пен дұшпан

Жалпы, бізге енді біртұтас, ынтымағы жарасқан ұлтты қалыптастырудың нақты бағдары қажет. Бұл, менің ойымша, Президент қызметі мен оның осы саладағы бастамаларының негізгі лейтмотиві. Әңгіме «тыңдаушы мемлекет» концепциясына сәйкес билік пен халық арасындағы вертикальды ашық байланыс арналарын құру туралы ғана емес, сонымен қатар қазақ қоғамының өзінде өте біркелкі емес ынтымақтастықтың толерантты ортасын құру туралы болып отыр.

Өкінішке орай, бәрі біз қалағандай тегіс емес. Мысалы, жақында Алматы әкімдігі мені Наурыз мейрамына шақырды, тіпті сол жерде – құрметті қонақтарға арналған мінберде – әртүрлі этномәдени бірлестіктердің өкілдерін бір-бірінен әдейі бөлек орналастырып, «біз» және «бөтен» деп бөлді. Бірақ шетелде бәрімізді, Қазақстан азаматтарын, терінің түсіне, көзінің пішініне қарамастан қазақ деп атайды. Қытай азаматтары қытай, француз азаматтары француз, орыс азаматтары орыс, т.б. Яғни, бірлескен күш-жігер арқылы этникалық негізде оқшаулану үрдісін жою маңызды.

Теориялық тұрғыдан алғанда, этникалық және азаматтық бірегейлікті қате түсіндіруді тоқтату керек деп ойлаймын. Менің көзқарасым бойынша мұндай бөлу дұрыс емес. Біз мүлдем бөлінбейтін біртұтас бірегейлік туралы айтуымыз керек. Этникалық өзіндік сәйкестендіру – ұлттың қалыптасуының объективті процесі, жалпы азаматтық бірегейлік жолындағы кезең. Осы немесе басқа мазмұнды абсолюттендіру кезінде ұлттық құндылықтар мен мүдделердің құнсыздану қаупі бар.

Айтпақшы, осыдан бірнеше жыл бұрын Алматы мешіттеріне қатысты зерттеу жүргізген едім. Ол кезде олар мүлде басқаша еді – ұйғыр, шешен, ингуш, дүнген және т.б. Белгілі болғандай, олардың уағыздары ұлттық емес, этникалық консолидация төңірегінде құрылған бірде-бір ұлттық идеология жоқ; Бұл мұсылмандардың белгілі бір топтарының анклавизациясына және бөлінуіне әкелетін елеулі олқылық. Олардың арасында кімнің шынайы сенуші, кімнің мүмін емес екендігі жөнінде келіспеушіліктер бар. Дәл осындай жік-жікке қазақтар арасында да, рулық принцип бойынша да байқаймыз. Сондай-ақ «шала» және «нағыз» болып бөліну де бар.

Халық мінбері болыңыз

Естеріңізде болса, мемлекет 2009 жылы Ұлттық бірлік доктринасын ұсынған болатын, ол да ымырадан «тоқылған» болып шықты. Тұжырымдамалық бұлыңғырлықтың астарында этносаралық қатынастар саласында орын алған мәселелерге көз жұмып қарау әрекеті болды. Кейіннен олар көптеген қақтығыстарды тудырды және мұнда ешқандай доктрина, ешқандай декларация жұмыс істемеді.

Осылайша, 2015 жылдың ақпан айында сол кездегі Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауылында жергілікті тәжік халқы тығыз қоныстанған аймақта погромдар орын алды. Араға бір жыл салып, 2016 жылдың ақпан айында тонау мақсатында кісі өлтіру салдарынан Жамбыл ауданы Бурыл ауылында қазақтар мен түріктер арасында ұлтаралық қақтығыс орын алды. 2018-2019 жылдар аралығындағы Жаңа жыл қарсаңында Қарағандының «Ежелгі Рим» мейрамханасында армян және қазақ жастарының қатысуымен жаппай төбелес болып, ақыры халық көп жиналып, әлеуметтік желілерде деструктивті мәлімдемелерге ұласты. 2020 жылдың ақпан айында Жамбыл облысы Қордай ауданы Масаншы ауылында атышулы этникалық қақтығыс орын алып, оның салдарынан адамдар қаза тауып, дүнгендердің үйлері мен дүние-мүлкі өртенді.

Өкінішке орай, Ассамблея ол оқиғаларда сараптамалық талдау мен болжау тұрғысынан да, тараптарды тыныштандыру барысында да тиісті рөл атқарған жоқ. Жоғарыда айтқанымдай, мұның себебі ҚХА жоғарыдан бастау алатын және реттелетін тік құрылым ретінде құрылған, оның жеткілікті қаржыландырылған сараптамалық-талдамалық базасы және заманауи ақпараттық-насихаттық инфрақұрылымы жоқ, және этникалық топтар үшін беделді пікір көшбасшыларын тартпайды. Ассамблея мен оның бөлімшелерінің отырыстары «мәңгілік достық пен билікке адалдық» рухында өтіп жатса, нақты әлеуметтік мәселелер артта қалды.

Қазақ тілінің төңірегіндегі дауды алайық. Бұл туралы ел президенті талай рет айтқанымен, оның мемлекеттік тіл ғана емес, ұлтаралық қатынас тілі болуы керек екені анық. Бұл қалыпты әлемдік тәжірибе. Қытайда 56 этникалық топ тұрады, бірақ барлығы қытай тілінде сөйлейді. Мен тіпті Франция туралы айтып отырған жоқпын, мұнда мигранттардың өзі француз тілін жетік меңгеруге тырысады, әлеуметтік табыстары соған байланысты екенін түсінеді. Қазақстанда қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін ілгерілету және бекіту жобасымен мемлекеттігімізді нығайтуға, бейбітшілік пен келісімді қамтамасыз етуге, азаматтық патриотизмді тәрбиелеуге мүдделі ұйым ретінде ҚХА тікелей айналысуы керек деп есептеймін.

Сондай-ақ Ассамблея мен Ұлттық Құрылтай форматтарын біріктіруді ұсынар едім. ҚХА жалпы отырыстарға еліміздің ең белсенді және беделді азаматтарын, соның ішінде жергілікті қоғамдастықтардан үміткерлерді ұсынатын оның күнделікті жұмыс органына айналғаны жөн болар еді. Олар төменнен мемлекеттілікті нығайтудың жетекші белдеулерінің бірі ретінде билікке ұлттық дамудың кезек күттірмейтін міндеттерін қояр еді. Құрылтай тұғырнамасы парламент немесе атқарушы билік деңгейінде үнемі қамтыла бермейтін өзекті мәселелер көтерілетін нағыз халық мінберіне айналуы керек.

Жақында Парламент қабылдаған Әлеуметтік кодекс әділ әлеуметтік саясаттың негізі болып табылады, оған сәйкес барлық азаматтарға тең мүмкіндіктер беріліп, ешкім ешқандай кемсітушілікке ұшырамауы тиіс деп есептеймін. Кеңестік идеологияның астында азаматтардың, оның ішінде әртүрлі этностардың құқықтарына нақты қол сұғушылық пен шектеулер орын алған кез келді.

автор Гүлнар Мұқанова

https://spik.kz/1842-ank-pochemu-k-nej-net-doverija-i-v-kakoj-transformacii-ona-nuzhdaetsja.html