2024 жылғы 17 мамыр жұма күні Философия, саясаттану және дінтану институтының Бас директоры, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы президентінің м.а. С. Т. Сейдуманов "Тұранның әскери тарихы: төрт майдандағы соғыс" тақырыбындағы дөңгелек үстел жұмысына қатысты.

Дөңгелек үстелді ұйымдастырушылар "Тұран" университеті мен Қазақстан Республикасы Жоғары оқу орындары Қауымдастығының басшылығы атынан белгілі қазақстандық ғалымдардың, еліміздің әскери ұйымдарының басшылары мен өкілдерінің, отандық жоғары оқу орындары мен академиялық қоғамдастықтың жетекші профессорларының, сондай-ақ жас зерттеушілердің көшпелі тайпалардың әлеуметтік даму аспектілерін талқылау және Тұран аумағында болған тарихи әскери оқиғаларды зерделеу үшін шығармашылық күш-жігерін біріктірді.

       Дөңгелек үстел модераторы, экономика ғылымдарының докторы, профессор, "Тұран" университетінің ректоры, Қазақстан Республикасы Жоғары оқу орындары қауымдастығының президенті Алшанов Рахман Алшанұлының пікірінше, барлық уақытта Қазақстан аумағы маңызды құрлық буыны болып табылады, бұл өз кезегінде осы тайпалардың шекаралас елдермен көптеген қарулы қақтығыстарының туындауына түрткі болды. Осыған байланысты, осы тақырыпты зерттейтін ғылыми-сараптамалық қоғамдастықтың отандық өкілдері сол кездегі шайқас оқиғалары туралы аңыздар мен аңыздарды сақтаған ежелгі тарихи шығармалардың мазмұнынан пікір алмасуға және өз фактілерін ұсынуға мүмкіндік алады.

     Тарих ғылымдарының докторы, профессор, генерал-лейтенант Тасболатов Абай Бөлекбайұлы өз сөзінде әскери қақтығыстар мен көшпенділердің тұрақты болуы өңірлердің әлеуметтік-экономикалық құрылымына да айтарлықтай әсер еткенін атап өтті. Үздіксіз соғыстар мен көші-қон демографиялық құрылымда айтарлықтай өзгерістерге әкелді. Кейбір халықтар жоғалып кетті, ассимиляцияланды немесе басқа аймақтарға қоныс аударды. Мысалы, моңғол шапқыншылығы халықтардың жаппай көші-қонына, халықтың этникалық құрамының өзгеруіне және жаңа этникалық топтардың пайда болуына әкелді. Көшпелі империялар қауіпсіз сауда жолдарын құру арқылы сауданың дамуына ықпал етті.

      Айтылған тезистерді растау үшін сөз сөйлеген Философия, саясаттану және дінтану институтының Бас директоры, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы президентінің м. а. С.Т. Сейдуманов - Тұран Орталық Азияның кең аумағын қамтығанын және скифтер, ғұндар, түріктер мен моңғолдар сияқты көптеген көшпелі жауынгер тайпалардың отаны болғанын атап өтті. Бұл халықтар Каспий теңізінен Алтайға дейінгі стратегиялық маңызды жерлерді алып жатты. Көшпенділер өздерінің дамыған әскери дағдылары мен тәртіптерімен танымал болды, бұл оларға өз аумақтарын сәтті қорғауға және ықпал ету салаларын біртіндеп кеңейтуге мүмкіндік берді. Көшпенділердің әскери өнерінің негізі олардың әскерлерінің жоғары ұтқырлығы болды. Көшпенділердің ең танымал және тиімді тактикаларының бірі жалған шегіну тактикасы болды. Жауынгерлер өздерін қуып келе жатқан жауға кенеттен шабуыл жасау үшін шегініп бара жатқандай кейіп танытты. Бұл стратегия ауыр және аз маневрлі әскерлерге қарсы бірнеше рет сәтті қолданылды. Сонымен қатар, көшпенділер әскери мақсаттарға жету үшін ландшафт пен климаттың ерекшеліктерін шебер пайдаланды. Олар жаудың көңіл-күйін түсіру үшін психологиялық соғыс әдістерін белсенді қолданды. Атпен тұтқиылдан түнгі шабуылдаулары, қатты шудың әсерлері және қатыгездік көрсету әдістері олардың сәтті арсеналының бөлігі болды.

       "Тұран көшпенділерінің әскери өнері Еуразиядағы әскери өнердің дамуына және аймақтың саяси тарихына айтарлықтай әсер етті. Олардың тактикасы мен стратегияларын әлемнің әртүрлі бөліктеріндегі көптеген әскери күштер қабылдады және соған бейімдеді. Мысалы, моңғолдардың жалған шегіну тактикасын кейінгі ғасырларда еуропалық әскерлер бейімдеп, қолданды. Көшпенділер әлемнің көптеген әскерлері үшін негіз болған атты әскер тактикасының дамуына айтарлықтай үлес қосты. Көшпенділер ауқымды аумақтарды қамтитын үлкен империялар құра алды. Бұл империялар аймақтың саяси картасын анықтап қана қоймай, Еуразияның әртүрлі бөліктері арасындағы Мәдениеттер мен технологиялардың алмасуына ықпал етті. Мысалы, Моңғол империясы Шығыс пен Батыс арасындағы байланыстырушы буынға айналды, бұл Ұлы Жібек жолы бойынша сауданың дамуына ықпал етті", - деп атап өтті С.Т. Сейдуманов дөңгелек үстелде сөйлеген сөзінде.

      Осыдан кейін пікір алмасу барысында спикерлердің сөйлеген сөздері тыңдалды:

Әбрайымов Досай Қасымұлы, әскери ғылымдар докторы, профессор.

Кәрібаев Берекет Бақытжанұлы, тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі.

Дәуітов Қайрат Сапарбекұлы, Радиоэлектроника және байланыс әскери-инженерлік институтының бастығы, полковник.

Матыжанов Кенжехан Сләмжанұлы, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры.

     Жұмаділ Арман Қабдешұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, ҚР ҒЖБМ ҒК Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының жетекші ғылыми қызметкері.

Аяған Бүркітбай Гелманұлы, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Мемлекет тарихы институты директорының орынбасары (Астана қ.).

Ахметжан Қалиолла Саматұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, этнограф.

Сәрсенбаев Қали Қошқарұлы, "Жұлдыз" журналы бас редакторының орынбасары, Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері.

Ноянов Еділ Ноянұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Қазақстан тарихы кафедрасы меңгерушісінің орынбасары.

Төрәлі Қыдыр, филология ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты директорының орынбасары.

Ошан Жанымжан тарих ғылымдарының кандидаты, ҚР ҒЖБМ ҒК Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының жетекші ғылыми қызметкері.

      Өткен пікір алмасу барысында спикерлер ежелгі Тұран аумағында атақ-даңққа ие болған әскери басшылардың әлеуетті стратегияларын сәйкестендіруге қатысты сөз сөйледі. Тұран аумағында көшпелі тайпалар пайдаланған әскери қару-жарақтың ауқымы мен дайындық деңгейі, географиялық ерекшеліктердің тактикалық тәсілдері мен артықшылықтары анықталды. Мамандар қарулы қақтығыстардың Тұран аумағын мекендеген халықтардың үдерістері мен жаппай көші-қонына әсерін бағалап, талқылады.

Отырысты қорытындылай келе, дөңгелек үстелді ұйымдастырушылар мен қатысушылар Тұран аумағында өмір сүрген Орталық Азияның көшпелі халықтары өңірдің әскери тарихында өшпес із қалдырғанын бірауыздан атап өтті. Олардың тұрақты ұтқырлық пен қатал табиғат жағдайында жасалған бірегей тактикасы мен стратегиялары Еуразиядағы әскери өнердің дамуына айтарлықтай әсер етті. Тұранның көшпелі халықтары соғыстар мен жаулап алулар жүргізіп қана қоймай, аймақтың мәдени және өркениеттік мұрасына айтарлықтай үлес қосты.

Олардың мәдениеттің, өнердің және ғылымның әртүрлі салаларындағы жетістіктері көптеген өркениеттерге әсер етті. Көшпенділер әртүрлі халықтар мен өркениеттердің элементтерін біріктіретін бірегей мәдениетті жасады. Олардың өнері, соның ішінде музыка, поэзия, зергерлік бұйымдар және бейнелеу өнері көрші халықтарға әсер етіп, басқа мәдениеттерге сіңгеннен кейін де дами берді.

Тұран көшпелі халықтарының әскери өнерін, олардың мәдени ерекшеліктерін және аймақтағы әскери қақтығыстарға, әлеуметтік құрылымға және мемлекеттік құрылымдарға Тарихи әсерін егжей-тегжейлі талдау және тезистер осы зерттеуді жалғастырудың қайнар көзі болады.

   ФСДИ Ақпараттық-ұйымдастыру жұмыс орталығы